БЕПУШТЛИК (ИНФЕРТИЛЛИК) ВА ЭКУ ҲАҚИДА УМУМИЙ МАЪЛУМОТ
БЕПУШТЛИК (ИНФЕРТИЛЛИК) НИМАНИ АНГЛАТАДИ?
Бу жуфтлик (агар аёл 35 ёшдан кичик бўлса охирги 1 йилда, агар 35-38 ёшда бўлса охирги 6 ойда, 38 ёшдан катта бўлса охирги 3 ойда) доимий ҳимоясиз жинсий алоқага қарамай ҳомиладор бўла олмаслик ҳолатидир. Дунё бўйича жуфтликларнинг тахминан 15%и бепуштлик туфайли ёрдамчи репродуктив усулларга мурожаат қилишга мажбур.
ҚАЧОН ШИФОКОРГА МУРОЖААТ ҚИЛИШ КЕРАК?
Одатда, эр-хотинларга, 1 йил давомида ҳимоя чораларидан фойдаланилмаган мунтазам жинсий алоқадан сўнг ҳам ҳомиладорлик юзага келмаса, шифокорга мурожаат қилиш тавсия этилади. Аммо агар сизда жуда тез-тез ёки кам ҳайз кўриш, уч ёки ундан кўп ҳомиланинг тушиш ҳолати, тос инфекцияси ўтказилган бўлса, эркакларда мояклар кичиклиги, аёлларда эса, ёш каттароқ бўлса, бир йилни кутмасдан шифокорга мурожаат қилиш керак.
БЎЛАЖАК ОНА КАТТА ЁКИ КИЧИК ВАЗНДА ҲАМ ҲОМИЛАДОР БЎЛИШИ МУМКИНМИ?
Жуда озғин ёки жуда семиз аёлларнинг ҳомиладор бўлиши қийин кечиши мумкин. Хусусан, тана массаси индекси (ТМИ) 30 ёшдан ошган ҳомиладор оналарда бола тушиш ва эрта туғилиш хавфини оширади.
ЧЕКИШ ВА СПИРТЛИ ИЧИМЛИКЛАР ИЧИШ ЖУФТЛИКЛАРГА ҚАНДАЙ ТАЪСИР ҚИЛАДИ?
Чекиш ва ичиш эркакларда сперматозоидлар миқдорини, сифатини ва ҳаракатчанлигини пасайтиради. Аёлларда ҳаддан ташқари чекиш тухум ҳужайранинг сифатини ёмонлаштиради, унинг сонини камайтиради ва менопаузанинг эрта ривожланишига сабаб бўлади.
АЁЛНИНГ ЁШИ ЭКУ МУВАФАҚҚИЯТИГА ТАЪСИР ҚИЛАДИМИ?
Аёллар учун идеал репродуктив ёш – 20 ёшдан 30 ёшгача. Бироқ, замонавий жамиятларда никоҳ ёши ва, шунга мос равишда, ҳомиладорлик ёши тобора кечикмоқда. Ҳозирги вақтда, айниқса аёлларнинг бизнесдаги фаол роли ўсиб бориши билан, улар фарзанд кўришни рад этишмоқда. Болаларини катта ёшда, айниқса биринчи боласини 30 ёшида туғадиган кўплаб аёллар мавжуд. Тиббиётда эришилган ютуқларга мувофиқ ҳомиладорликни кузатишдаги ривожланиш ҳомиладорликнинг ёши каттароқ бўлишига туртки бўлди. Ушбу ўсиш, кўп йиллар давомида бепуштликдан халос бўла олмаган ва болалари бўлиб, бепуштликни даволашдаги ютуқлардан фойдаланишни истаган кўплаб жуфтликлар учун муҳим рол ўйнайди. Ушбу ҳолат тиббий жиҳатдан баъзи муаммоларни келтириб чиқаради. Кекса ёшда она бўлишни истаган ва меъёрий йўл била она бўла олмайдиган аёлларда, ўртача 35 ёшдан кейин ёки тухум ҳужайра сифатининг ёмонлашиши туфайли тухум ҳужайралар сони камаяди, ҳомиладорлик даражаси ЭКУ да ҳам пасаяди. Шунинг учун аёлларга ўз вақтида оила қуриш ва ҳомиладорликни кечиктирмаслик тавсия этилади.
КАТТА ЁШДАГИ ОНАЛИККА ЭКО НИНГ ЁНДАШУВИ ҚАНДАЙ?
Катта ёшдаги оналик ёши ҳақида ўйлаганимизда, 35 ва ундан катта ёшдаги бўлажак оналарни тушунамиз. Ёш ўтган сари аёлнинг ҳомиладор бўлиш имконияти ҳам пасая бошлайди. 40 ёшда ҳомиладорлик имконияти тахминан 50% га камаяди. Табиий усул билан ҳомиладор бўлиш эҳтимоли камайган бўлса-да, бепуштликни даволашда бу имкониятни 10 фоизга ошириш мумкин. Ушбу даволашда тухумдонларнинг заҳираси муҳим аҳамиятга эга. 40 ёшдa ҳомиладорликни режалаштиришда инсон саломатлигининг умумий ҳолати ҳам катта аҳамият касб этади. Биз ЭКУ дан фойдаланишни тавсия этмаймиз, чунки 42 ёшдан ошган аёлларда даволанишдан самара олиш қийин. Аёл тухумдонларидаги тухум ҳужайранинг сифати ЭКУ усулининг муваффақияти учун катта аҳамиятга эга. Тухум ҳужайра сифатининг пасайиши ёки ёмонлашиши баъзи ҳолларда эрта ёшда, баъзи ҳолларда эса катта ёшда ҳам юз бериши мумкин. Баъзи ҳолларда, катта ёшли бўлажак оналарда ЭКУ учун тухум ҳужайра топилмайди.
ЭКУ БИЛАН ДАВОЛАШДА МУВАФФАҚИЯТ МАВСУМГА ҚАРАБ ФАРҚ ҚИЛАДИМИ?
Кўп йиллар давомида ўтказилган ЭКУ даволаш натижалари даволашнинг муваффақияти ойлар ва мавсумларга боғлиқ эмаслигини кўрсатди.
ЭКУ УСУЛИНИ НЕЧА МАРТА ҚЎЛЛАШ МУМКИН?
7-8 марта такрорлаш мумкин, аммо даволанишнинг маълум чегараси ҳали аниқланмаган. Идеал ҳолда, уруғлантиришнинг иккита синови ўртасида 1,5-2 ой кутиш керак. Эр-хотинларнинг молиявий ҳолати ва психологик омилларнинг мувофиқлиги ҳам жуда муҳимдир. Агар эркакда сперма бўлмаса, аёлда тухум ҳужайра бўлмаса, яна уринишга ҳожат йўқ. Бошқа томондан, юқори сифатли эмбрионларни яратадиган ва бачадон билан жиддий муаммоларга дуч келмайдиган одамларда юқори чегарани белгилаш нотўғри бўлиши мумкин, бундай ҳолатлар фақатгина еттинчи ёки саккизинчи уриниш муваффақиятли натижалар берган жуфтликлар билан содир бўлади.
ЭКУ ДАВОЛАШНИНГ МУВАФФАҚИЯТИ ҚАНДАЙ?
Ҳомиладорлик кўрсаткичлари марказдан марказга ва эр-хотиннинг хусусиятларига қараб ўзгариб турса-да, дунёда умумий қабул қилинган ҳомиладорлик даражаси тахминан 30% -70% ни ва чақалоқни уйга қабул қилиш даражаси 35% ни ташкил қилади. Қолган қарийб 30% гуруҳлар замонавий тиббиётнинг барча имкониятларига қарамай бугунги кунда фарзанд кўролмайдилар. Экстракорпорал уруғлантиришнинг муваффақияти ёш эр-хотинларда юқори бўлади, уларда самарасиз экстракорпорал уруғлантириш деярли бўлмайди. Аёллар 35 ёшдан ва эркаклар 45 ёшдан катта бўлганда, муваффақият даражаси паст бўлади.
ЭКУ БИЛАН ДАВОЛАШДА МУВАФФАҚИЯТГА САЛБИЙ ТАЪСИР КЎРСАТАДИГАН ОМИЛЛАР ҚАНДАЙ?
Эр-хотиннинг ёши, жиддий зарарланган сперматозоидлар, бачадонда эмбрионларнинг бир-бирига ёпишиб қолишига сабаб бўлувчи чандиқлар, миома ёки полиплар каби муаммолар, ичида суюқлик бор найчалар мавжудлиги, эндометриома (шоколад кисталар) ЭКУ муваффақиятига таъсир қилади.
ЭКУ ҲОМИЛАДОРЛИКДА БОЛАНИНГ ТУШИШ ХАВФИ ЮҚОРИМИ?
Маълумки, ўз-ўзидан ёки ЭКУ усули ёрдамида ЮЗАГА КЕЛГАН ҳомиладорликнинг тахминан 15 фоизи боланинг тушиб қолиши билан тугайди. Ҳомиладорлик натижалари, ЭКУ амалиётида эрта даврдан бошлаб қон таҳлили ўтказилганлиги сабабли ҳар бир даврда ҳомиладорликнинг тўхташи аниқ белгиланади. Бу, шунингдек, ЭКУ орқали юзага келган ҳомиладорликда эрта туғилишлар хавфи кўп бўлади деган нотўғри фикрга олиб келади. Аммо ЭКУ ҳомиладорлик пайтида эрта туғилиш хавфи спонтан ҳомиладорлик билан солиштирганда бироз ошади.
ЭКУ ОРҚАЛИ ЮЗАГА КЕЛГАН ҲОМИЛАДОРЛИК ДАВРИДА ҒАЙРИТАБИИЙ БОЛА ТУҒИЛИШИ ХАВФИ БОРМИ?
Бугунги кунга қадар, ЭКУ усули ёрдамида 6 миллионга яқин чақалоқ дунёга келди. Уларнинг 1,5 миллиондан ортиғида ўтказилган тадқиқот атиги 1,3 мингида жисмоний ва ақлий ривожланиш нуқтаи назаридан фарқ борлигини кўрсатди. У, шунингдек, статистик аҳамиятга эга эмас.
ЭКУ БИЛАН ДАВОЛАШДА ЖУФТЛИКЛАР МУВАФФАҚИЯТИНИНГ ЭҲТИМОЛИ ҚАНДАЙ?
ЭКУ да муваффақият шансига кўплаб параметрлар, масалан, тухумдон қобилияти, ёш омили ва жиддий эркак омили таъсир қилади. 37 ёшгача ва тухумдон заҳираси яхши бўлган жуфтликларда ҳомила кўчириб ўтказилган бўлажак онанинг муваффақиятга эришиш эҳтимоли 45-50% ни, 40 ёшдан ошган аёлларда бу имконият тахминан 10-20% ни ташкил қилади.
БЕПУШТЛИКНИНГ (ИНФЕРТИЛЛИКНИНГ) САБАБЛАРИ
БЕПУШТЛИКНИ (ИНФЕРТИЛЛИКНИ) НИМА КЕЛТИРИБ ЧИҚАРАДИ?
Бепуштликнинг сабаби 30%-40% эркакларда ва 30% -40% аёлларда эрекция билан боғлиқ ҳисобланади. 20%-40% жуфтликдаги муаммолар эркакларда ҳам, аёлларда ҳам учрайди.
ЭРКАКЛАРДАГИ САБАБЛАР ҚАНДАЙ?
Эркакларда бепуштликнинг энг кўп учрайдиган сабаби сперма миқдори, ҳаракатчанлиги ва бузилишидир. Аммо эркаклар бепуштлигида муҳим ролни саратон касаллиги, морфологик, ирсий ва гормонал бузилишлар, инфекциялар, жинсий алоқага халақит берадиган муаммолар ва тизимли касалликлар ўйнайди.
ЭРКАКЛАРНИНГ БЕПУШТЛИГИГА МЕҲНАТ ШАРОИТИ ВА САЛБИЙ ОДАТЛАР ТАЪСИР ҚИЛАДИМИ?
Радиация, юқори ҳарорат, сауналар ва иссиқ сувли ванналар, спиртли ичимликлар, чекиш ва руҳий фаол моддаларни истеъмол қилиш, парҳез ва турмуш тарзи буларнинг барчаси экологик хавф омиллари деб баҳоланиши мумкин.
АЁЛЛАРДАГИ САБАБЛАР ҚАНДАЙ?
Аёллардаги асосий сабаблар овуляция (Овуляция), бачадон найлари билан боғлиқ муаммолар, бачадон тузилишидаги ўсимталар, миома/полиплар, ёшга боғлиқ муаммолар ва тухум ҳужайра ва сперма учрашишига тўсқинлик қилувчи спермага қарши антитаналар мавжудлиги каби ҳолатларга таснифлаш мумкин. Шу билан бирга, қалқонсимон без касалликлари, саратон касаллигини даволашда ишлатиладиган кимётерапия/радиацион терапия, декомпрессия, диабет, жигар ва буйрак касалликлари аёллар бепуштлигининг сабабларидан бири бўлиши мумкин.
НОАНИҚ БЕПУШТЛИК
Жуфтликларнинг 15%ида мавжуд диагностика тестлари нормал ҳисобланади ва кўринадиган муаммоларни аниқлаб бўлмайди. Ушбу ҳолат ноаниқ (тушунарсиз) бепуштлик деб аталади.
БЕПУШТЛИКНИ (ИНФЕРТИЛЛИКНИ) ДАВОЛАШДА ЖУФТЛИКЛАРНИ БАҲОЛАШ
ЖУФТЛИКЛАР БИЛАН БИРИНЧИ СУҲБАТДА НИМА АМАЛГА ОШИРИЛАДИ?
Аёлни бепуштлик нуқтаи назаридан баҳолашда, умумий кўриш ва жинсий аъзоларни текшириш, бепуштлик сабабини аниқлаш катта аҳамиятга эга. Биринчи суҳбатда шифокор батафсил ва кенг қамровли анамнезни тўплайди ва эр-хотиннинг олдинги текширувларини кўриб чиқади. Сперма таҳлилини, агар у суҳбатдан ва бўлажак онанинг текширувидан сўнг зарур ҳисобланса, оталикка номзоддан сўраш мумкин. Бепуштлик даври, агар мавжуд бўлса олдинги ҳомиладорликлар, даволаш, жарроҳлик аралашувлари, ҳайз кўриш, туғишни назорат қилиш учун қўлланиладиган дори воситаларини истеъмол қилганлик, бошдан ўтказган инфекциялар (сил, сариқлик ва ҳ.к.), чекиш, спиртли ичимликлар ва бошқа одатлар баҳоланади. Текширувда, шунингдек, бачадон бўйни касалликларини олдиндан аниқлашга имкон берадиган ПАП-суртма (Папаниколау) топшириш муҳимдир.
БЎЛАЖАК ОНАНИ ДАСТЛАБКИ ТЕКШИРИШДА НИМАЛАР БАҲОЛАНАДИ?
Бепуштликни даволашда ҳомиладор бўлиш имконини аниқлаш учун шифокор томонидан ўтказиладиган текширувлар ёрдамида аёлни текшириш катта аҳамиятга эга, бунда: тухумдонларнинг ҳажми, туғма аномалиялар мавжудлиги, тухумдонларда киста мавжудлиги, бачадон тузилиши, бачадон ички қатламидаги бўшлиқни эгаллайдиган миома ёки полип каби ўсимталарнинг мавжудлиги текширилади.
БЎЛАЖАК ОНАНИ БАҲОЛАШ НЕГА МУҲИМ?
Аёлларнинг ҳомиладор бўлиши учун етарли сперматозоид бўлиши, бачадон бўйни сперматозоидларга мос келиши ва бачадонда жиддий аномалиялар бўлмаслиги зарур. Ҳеч бўлмаганда битта канални очиш ва у вазифаларини бажариши, ҳар ой тухумдонларда овуляция бўлиши ва қорин бўшлиғида бирон бир чандиқ бўлмаслиги каби кўплаб шартлар талаб қилинади. Шунинг учун аёлларни ўрганиш эркакларга қараганда кўпроқ вақт талаб этади.
БЎЛАЖАК ОНАНИ БАҲОЛАШДА ҚАНДАЙ ТЕКШИРУВЛАР ЎТКАЗИЛАДИ?
Аёллар бепуштликни ташхислаш ва даволашда ўтказилиши керак бўлган тестлар қуйидагилардир: ФСГ, ЛГ, эстрадиол, пролактин (ҳайз кўришнинг иккинчи ёки учинчи кунида), прогестерон, қон гуруҳи тури, қоннинг умумий таҳлили, гормонал тестлар, мавжуд инфекцияларни ёки иммунитетни олдиндан аниқлаш учун ТТГ, эркин Т4, HBsAg, antiHBs, antiHCV, Rubella IgM-IgG, Toxoplasma IgM-IgG-тестлари. Агар зарурият бўлса, бошқа тизимли касалликлар учун тестлар, микробиологик ва генетик тестлар қўшилиши мумкин.
БЎЛАЖАК ОНАНИ БАҲОЛАШДА ҚАНДАЙ ДИАГНОСТИКА УСУЛЛАРИ ЎТКАЗИЛАДИ?
Бачадон плёнкаси, лапароскопия, гистероскопия, сонохистерография.
БАЧАДОН ПЛЁНКАСИ (HSG) НИМА?
HSG – бу рентген плёнкасининг бир тури бўлиб, у суюқликни най орқали бачадонга ўтишини кўрсатади. Бачадон плёнкаси деган ном билан таниш бўлган ушбу рентгенологик усулда бачадонга рангли дори юборилади ва бачадон тузилишидаги ўзгаришларни, катта ўсмали (полип, миома, УР) найлардаги обструкцияни (тутилишни) кузатиш мумкин. Агар она овуляцияни даволашдан сўнг маълум вақт давомида ҳомиладор бўла олмаса, унинг шифокори бачадон плёнкасини тавсия қилиши мумкин.
ЛАПАРОСКОПИЯ (Л/C) НИМА?
Диагностика ва даволаш мақсадида 2 та тури амалга оширилади. Ташхис қўйиш (диагностика) босқичидаги лапароскопияда: найларнинг очиқлиги, тухумдонларда жой эгаллайдиган масса ва битишмалар мавжудлиги ва бачадон тузилишини умумий баҳолаш каби масалалар кўриб чиқилади. Терапевтик (оператив) лапароскопиядан миомани, массани олиб ташлаш учун фойдаланиш мумкин. Лапароскопия – бу қорин бўшлиғига совуқ нур манбаи билан ёритилган оптик толали тизимни киритиш орқали қорин бўшлиғи аъзоларини текшириш жараёни. Ушбу усул, диагностика ва даволаш мақсадида, қорин бўшлиғида бепуштликка олиб келадиган сабаб мавжудлигини текширади?
ГИСТЕРОСКОПИЯ (Г / С) НИМА?
Гистероскопия енгил оғриқсизлантириш остида бачадонга киритилади, бачадон ичи учида оптик қурилма бўлган ингичка асбоб ёрдамида кўрилади. Хусусан, гистероскопия бачадон ичидаги чандиқлар, полиплар ёки миомани аниқлайдиган ягона ташхис усули ва бир вақтнинг ўзида даволаш усули ҳам ҳисобланади. Гистероскопияда баъзи рентген тасвирлар бачадонда туғма тўсиқлар ва тузилмалар борлигини кўрсатади, уларни яна гистероскопик усул билан тузатиш лозим. Одатда, муолажадан 2-4 соат ўтгач, бемор уйига кетади. Ушбу жараён учун энг яхши вақт ҳайз кўриш бошланганидан кейинги ҳафталик даврдир.
СОНОГИСТЕРОГРАФИЯ НИМА?
Соно-гистерография – бу эндометриал бўшлиқни, яъни бачадонни баҳолаш учун ишлатиладиган оддий диагностика усули ҳисобланади, бачадонга камерадан ўтиб кетадиган катетер ёрдамида физиологик эритма юборилади. Шу билан бирга, ултратовуш текширувидан сўнг, бачадон тўлдирилади ва бачадонда жой эгаллайдиган ўсмалар (миома, полиплар) бор-йўқлигини аниқлашга ҳаракат қилади. Ултратовуш текширувида шубҳали ҳолат аниқланса, текширувга қўшимча равишда, бу оддий синов ташхисотга жуда катта ҳисса қўшади. Ушбу усул ёрдамида, нурдан фойдаланмасдан чандиқлар, бачадон ичи полиплари, миома, эндометрийнинг турли жойидаги тартибсиз қалинликлар аниқланади. Соногистерография ёрдамида ултратовуш ёрдамида кўринмайдиган полиплар кўринади.
ОТАЛИККА НОМЗОДНИ БАҲОЛАШ ҚАНДАЙ ЎТКАЗИЛАДИ?
Эркакнинг ҳолатини баҳолашда аввалги муолажалар, бошқа марказларда ўтказилган репродуктив усуллар, эр-хотиннинг текширувлари ва даволанган усуллари тўғрисидаги маълумотлар баҳоланади. Сўнгги йилларда эркакларнинг бепуштлигини даволашда охирги йилларда қўлланилаётган усуллардан фойдаланишда жадал ривожланиш кузатилмоқда. Хусусан, микроинъекция усули эркакларда илгари даволаб бўлмайдиган бепуштлик омилларини ҳал қилишга олиб келди. Тизимли касалликларни текширганда, бемор диабет, асаб тизими касалликлари, ҳароратли касалликлар, мояк яллиғланиши ва жинсий йўл билан юқадиган касалликлардан азият чекканми, деган шубҳа туғилади. Шундай қилиб, оталикка номзодга иш фаолиятида кимёвий моддалар, радиация таъсири мавжудлиги, спиртли ичимликлар ичиши, чекиши, варикоцеле ва оиласида бепуштлик мавжудлиги аниқланади. Бу омиллар жуда муҳим, чунки улар сперма ишлаб чиқарилишига салбий таъсир қилади. Шу билан бирга, болаликда ва ривожланиш даврида моякларнинг чов каналида қолиб кетиши, вақтида қопга тушмаслиги ва крипторхит ва орхиопексияни коррекциялаш операциялари, чурра, жинсий олатни, сийдик чиқариш йўллари ёки мояк операциялари ўтказилганлиги бўйича сўроқ қилинади.
НОМЗОД ОТАДАН ҚАНДАЙ ТЕСТЛАР (ТЕКШИРУВЛАР) ТАЛАБ ҚИЛИНАДИ?
Эркакларда спермиограмма, қон гуруҳи, HBSAg, antiHBs, antiHCV, гормонлар текшируви (ФСГ, ЛГ, умумий тестостерон, пролактин ва ТГС) ва агар зарурият бўлса, генетик тестларни ўтказиш керак.
БЕПУШТЛИКНИ ДАВОЛАШДА СПЕРМАНИНГ (УРУҒЛАРНИ) ТАҲЛИЛИ ҚАНЧАЛИК МУҲИМ?
2-5 кунлик жинсий сақланишдан кейин бирон бир кимёвий восита ёрдамисиз, мастурбация билан сперма тоза идишга олинади. Намуналар 2 соат ичида текширилиши керак. Энг тўғриси, бу 2-3 ҳафта оралатиб камида 2 та уруғ намунасини олишдир. Намуналар меъёрда бўлса, такрорлашга ҳожат йўқ. У ҳажми, ҳиди, ранги, суюлиш вақти, миқдори, ҳаракати ва меъёрий морфологик нисбати бўйича баҳоланади. Лейкоцитлар кўп бўлганда ҳар қандай яллиғланиш ҳолатига шубҳа қилиш мумкин. Сперманинг бир ёки бир нечта хусусиятидаги бузилишлар баъзан, аёлнинг аҳволидан қатъи назар, жуфтликларнинг бепуштлик муаммосини бевосита келтириб чиқариши ва даволаниш турини белгилаши мумкин.
ЭРКАК КИШИДА СПЕРМАТОЗОИДЛАР МИҚДОРИНИ ДОРИ ВОСИТАЛАРИ ЁРДАМИДА КЎПАЙТИРИШ МУМКИНМИ?
Енгил ҳолатларда дори воситалари самара бериши мумкин. Оғир ҳолатларда ҳеч қандай фойда бермайди.
АЗООСПЕРМИЯ НИМА?
Бу эркак спермасида сперма йўқлигини англатади. Азооспермия барча эркакларнинг 1% ида, бепуштлик, яъни инфертиллик муаммоси бўлган эркакларнинг 10% -15% ида учрайди. Азооспермия моякдан сперма чиқадиган йўлларда тўсиқлар бўлганда ёки мояк ичи тузилмасидаги бузилишлар туфайли келиб чиқиши мумкин.
ОТАЛИККА ДАЪВОГАР ШАХСДА АЗООСПЕРМИЯ ТАШҲИСИ ҚЎЙИЛСА ҚАНДАЙ МУОЛАЖАЛАР ҚЎЛЛАНИЛАДИ?
Бундай ҳолда, энг кўп ишлатиладиган операциялар ТЕSА, ТЕSЕ ва Micro ТЕSЕ ҳисобланади.
ФАРЗАНДЛИ БЎЛА ОЛМАЙДИГАН ЖУФТЛИКЛАРДА ЭКУ ЯГОНА ДАВОЛАШ УСУЛИ БЎЛИБ ҲИСОБЛАНАДИМИ?
Фарзандли бўлишда қийинчиликларга дуч келаётган эр-хотинларни батафсил ўрганиш орқали, улардаги муаммолар қаердан пайдо бўлганини, даволанишга бўлган эҳтиёжни ва эр-хотинларга ҳомиладорликни энг содда тарзда амалга оширишга имкон берадиган даволаш усулини аниқлаш лозим. Даволаш усуллари: энг оддий таснифга жинсий алоқани тартибга солиш, овуляция ҳақида огоҳлантириш ва мониторингини олиб бориш, эмлаш ва ЭКУ билан даволаш киради.
ОВУЛЯЦИЯНИНГ ИНДУКЦИЯСИ НИМА?
Қандай қўлланилади?
Бўлғуси онанинг тухумдонларини кучайтириш ва овуляцияни юзага келтириш учун таблеткалар ёки инъекциялар кўринишидаги препаратларни қўллашга рухсат этилади. Ушбу даволашнинг мақсади – овуляцияга эришиш ва табиий жинсий алоқа орқали ҳомиладорлик эҳтимолини ошириш ҳисобланади. Комбинирланган препаратлар ёрдамида тухумдон стимуляция қилинганда, тухум ҳужайраларнинг сони ҳам кўпаяди. Шундай қилиб, бўлғуси онанинг ҳомиладор бўлиш эҳтимоли ҳам ортади.
Кимларга қўлланилади?
Бўлғуси онанинг овуляцияси номунтазам бўлган ҳолларда қўлланилади. Енгил овуляция бузилишларини даволашнинг ушбу усули муваффақиятли бўлиши учун номзод отанинг спермаси ҳам яхши сифатга эга бўлиши керак.
ВАКЦИНАЦИЯ (IUI) (БАЧАДОН ИЧИ УРУҒЛАНТИРИШИ) НИМА?
Қандай қўлланилади?
Бу сперма намунасини ювиш, яхши ҳаракатчан спермани танлаб олиш ва бачадонга юбориш жараёнидир. Ушбу усулнинг ўзига хослиги шундаки, тез ҳаракатланадиган спермани танлаб, сперма учун зарарли бўлган кислотали муҳитни йўқотиб, сперматозоидни тухум ҳужайрага яқинроқ жойда қолдириш ва сперматозоидларга аёл фалловий найчаларига етиб бориш учун имкон яратишдир. Уруғлантириш усули сперма босиб ўтадиган масофани қисқартиришни кафолатлайди, натижада ҳаракатланмайдиган ёки шакли бўлмаган спермаларни етказиб бериш имконияти туғилади.
Кимларга қўлланилади?
Классик даволанишга киритилган эмлаш, биринчи навбатда, жуфтликларда бачадон йўлларининг камида биттаси очиқ бўлганда (HSG пленкасида) ва енгил сперма бузилишларида (миқдори, ҳаракати, шакли), шунингдек сабаби аниқланмаган бепуштликда қўлланилади.
ЭКУ ЖАРАЁНИ НИМА?
Ушбу медикоментоз терапияда бўлғуси онада ортиқча тухум ҳужайра йўқотилади. Оталикка номзоддан олинган сперма лабораторияда махсус усулда таҳлил қилинади. Ҳар бир тухум хужайра билан биргаликда 50 000-100 000 сперма битта идишга жойлаштирилади. Сперма параметрлари бузилган ҳолларда бу сонни кўпайтириш мумкин. Уруғланиш жараёни, агар сперма тухумнинг ичига кирса содир бўлади. Уруғланган тухум ҳужайра кўпаяди (бўлинади), эмбрион пайдо бўлади. Эмбрионларга лабораторияда 2-3 кун ўсишига имкон берилиб, ҳар куни текширилади.
ЭКУ ДАВОЛАШ КИМЛАРГА ҚЎЛЛАНАДИ?
ЭКУ билан классик даволаш – бачадон найчалари тор ва тўсиқли бўлганлиги сабабли ҳомиладор бўла олмайдиган аёллар учун даволанишнинг энг афзал тури ҳисобланади. Шу билан бирга, оталикка номзоддан олинган сперма таҳлилида ўртача оғирликдаги бузилиш (миқдори, ҳаракат ва шакли) аниқланганда қўлланилади.
МИКРОИНЪЕКЦИОН (ICSI СПЕРМА ИНЪЕКЦИЯСИ – INTRA CITOPLASMICS) ВА ЭКУ ТЕРАПИЯСИНИНГ ЎРТАСИДАГИ ФАРҚ НИМА?
ЭКО усулида орагнизмдан олинган сперма ва тухум ҳужайра лабораторияда махсус муҳитда тўпланиб, уруғланиш ўз-ўзидан содир бўлиши кутилади. Микроинъекцион (ICSI) даволашда, ЭКО дан фарқли ўлароқ, ҳар бир тухум ҳужайра ичига сперма юборилади ва эмбрион ривожланиши кутилади. Ривожланаётган эмбрионлардан кўчириш учун мос бўлганлари танланади.
ДАВОЛАНИШ ҚАНЧА ВАҚТ ТАЛАБ ЭТАДИ?
Даволаш ҳомиладорликнинг бошланишидан то эмбрион кўчирилгунча ўртача 15-18 кунгача ва ҳомиладорлик тести ўтказиладиган кунгача тахминан 30 кун давом этади. Бунда: ЛГ деб аталадиган овуляцияни келтириб чиқарадиган гормоннинг эрта ва назоратсиз кўпайиши олди олинади. Ушбу даволаш усули асосан меъёрий натижаларга эга бўлган ва тухумдонларида етарли миқдордаги тухум ҳужайра бўлган беморларга қўлланилади. Ушбу усулнинг муҳим афзаллиги шундаки, даволаниш вақтини керакли даражада режалаштириш мумкиндир. Камчилиги: фолликуланинг ривожланиши учун зарур бўлган дори дозасининг кўпайиши туфайли эндоген гонадотропинларнинг (миянинг ўзи ишлаб чиқарадиган гормонлар) бостирилиши кузатилади. Бундан ташқари, супрессияни назорат қилишга келган беморларда овуляцияни тўхтатишни кучайтирувчи таъсири туфайли фолликулаларнинг оддий кисталари кузатилиши мумкин. Узоқ муддатли протоколда даволаниш ҳайз кўришнинг 21 кунидан бошланади, тухум ҳужайрани ўсишини тўхтатиш учун дори моддаларни истеъмол қилиш ўртача 10-12 кун, ҳайз кўришнинг 3 кунида давом этади. Бу тухум ҳужайраларнинг ривожланишига ёрдам берадиган бошқа дорилар билан бошланади ва улар овуляцион тухумдоннинг ёрилишига қадар давом этади.
ҚИСҚА ПРОТОКОЛ НИМА?
Қисқача протокол: бу енгил ва қулайроқ протокол, бу тухумларнинг заҳирасидан қатъий назар ҳар бир бемор гуруҳида қўлланилиши мумкин. Аммо, жавоб реакцияси паст бўлган беморларда ва тухумдонларда кўп миқдордаги тухум ҳужайра бўлган (юқори поликистик тухумдон) беморларда тухум ҳужайрага нисбатан мусбат жавоб бўлиши мумкин. Бу хавфни камайтириш бўйича тадқиқотлар, айниқса «тухумдон гиперстимуляцияси синдроми» бўлган беморларга кўрсатилди. Шунингдек, вақт муаммоси бўлган беморларда даволанишни қисқа вақт ичида якунлашга имкон беради. Ҳайз кўришнинг 3 кунида, умидни бағишлайдиган ва ўсиб ривожланганда овуляцияга тўсқинлик қиладиган иккита дори биргаликда бошланади. Иккала препарат ҳам ҳайзнинг 3 куни ичида тухум хужайрани ривожлантиради ва унинг овуляциясини олдини олади. Тухум хужайра маълум ҳажмга етганида, тухум хужайрани олиш игнаси билан йиғиб олиш жараёни режалаштирилади.
АНТАГОНИСТ ПРОТОКОЛ НИМА?
Қисқа протокол ҳайз кўришнинг 2- ёки 3- кунлигидан бошланади, бу сўнгги йилларда ЭКУ терапиясини ўтказадиган беморларнинг кўп қисмида қўлланилиб келаётган дори моддаларни қўллаш дастуридир. Антагонистларни даволаш: даволаниш вақти қисқароқ, тухумлар хужайраларни қўзғатиш учун камроқ дозали игналар керак, антагонист инъекцияси тўхтаганидан кўп ўтмай, гипофиз олдинги функциясини тиклайди, ажралмалар чиқиши, вагинал қуруқлик ва бошқа шикоятлар пайдо бўлмайди, аналогик игналарни узоқ вақт ишлатиш натижасида тухумдонларнинг ҳаддан ташқари зўриқиши ёки кучайтирувчи таъсирлар кузатилмайди. Ҳамда ҳомиладорлик натижалари узоқ протоколлардан фарқ қилмайди.
ҚЎЛЛАНИЛАЁТГАН ДОРИ ВОСИТАЛАРИНИНГ НОЖЎЯ ТАЪСИРИ КУЗАТИЛАДИМИ?
Дори моддаларни инъекция йўли билан ишлатилганда, озгина кўкариш ва инъекция жойида ноқулайлик пайдо бўлиши мумкин. Тери ости инъекциялари чарчоқ, мушаклар ва бўғимларнинг оғриғи ва вақтинча менопауза каби шикоятларни келтириб чиқариши мумкин. Гонадотропинлар тухумдонни ортиқча стимуляцияга олиб келиши мумкин.
ТГСС (ТУХУМДОНДАГИ ГИПЕРСТИМУЛЯЦИЯ СИНДРОМИ) НИМА?
Ушбу ҳолат баъзи аёлларда тухум ҳужайра ишлаб чиқаришни кўпайтириш учун ишлатиладиган дориларга тухумдоннинг ҳаддан ташқари кучли таъсир кўрсатиши туфайли келиб чиқади. Аниқ сабаби номаълум. Беморларда баъзи ножўя таъсирлар стимуллашдан кейинги икки ҳафта ичида пайдо бўлиши мумкин. Ушбу ҳолат қорин бўшлиғида ва тананинг бошқа бўшлиқларида суюқлик йиғилиш ҳолатида юзага келади. Симптомлар орасида қорин дам бўлиши, қорин пастидаги оғриқлар, кўнгил айниши, қусиш, ич кетиши, оғир ҳолларда нафас олишнинг қийинлашиш ҳолатлари ва қон ивишининг ортиши бўлади. ЭКУ дан сўнг беморларнинг аксарияти енгил симптомларни бошдан кечириши мумкин, аммо беморларнинг 5 фоизида аҳвол оғирлашиши мумкин ва бундай беморлар стационар даволанишга муҳтождир. ТГСС билан касалланиш хавфи бўлган одамларда даволаниш тўхтатилиши ёки тухум йиғилгандан кейин эмбрион ўтказилиши кечикиши, тухум музлатилиши ёки препарат дозаси камайтирилиши мумкин.
ГОРМОНАЛ ДОРИ ПРЕПАРАТЛАРИ БИЛАН ДАВОЛАШДА ҚАТЪИЙ НАЗОРАТНИНГ ЎРНИ ҚАНДАЙ?
Аёлни ЭКУ билан даволашда маълум бир вақтнинг ўзида ултратовуш ва гормонал тестлар ёрдамида диққат билан кузатиш муваффақият учун ҳам, даволашнинг хавфсизлиги учун ҳам муҳимдир. Кекса ёшдаги аёлларда ФСГ ва E2 гормонларини кузатиш, даволанишни бошлаш керакми ё йўқми деган фикрни беради. Агар ривожланаётган тухум ҳали етилмаган даврда ЛГ ва прогестерон гормонлари миқдори ортса, ҳомиладор бўлиш эҳтимоли камайганлиги сабабли даволанишни бекор қилишга тўғри келади. Бундан ташқари, кўчириб ўтказиш куни, агар биз эндометрий деб атайдиган бачадон ичи мембранаси керакли ҳолатда бўлмаса, эмбрионлар музлатилиши ва сақлаб қўйилиши мумкин.
ДАВОЛАНИШ ЖАРАЁНИДА ТУХУМ ҲУЖАЙРАЛАР ОВУЛЯЦИЯГА УЧРАШИ МУМКИНМИ?
Ушбу ҳолат даволанишга риоя қилинмаган ҳолатларда кўпроқ учрайди. Шунинг учун даволаниш пайтида кунлик ултратовуш текшируви ва гормонларни баҳолаш жуда муҳимдир. Тухумларнинг эрта ривожланишида критик даражаларга етиб боришда муҳим гормон бўлган ЛГ нинг кўпайиши, тухум ҳужайраларнинг эрта овуляциясида муҳим рол ўйнайди. Бунинг олдини олиш учун тухум хужайрани йиғиш жараёни олдинроқ бажарилиши керак, акс ҳолда тухум ҳужайра аввалроқ овуляцияга учраши мумкин.
АГАР НОТЎҒРИ ВАҚТДА ИГНАДАН ФОЙДАЛАНИЛСА БЎЛҒУСИ ОНАНИ ҚАНДАЙ АСОРАТЛАР КУТАДИ?
Баъзида, тухум ҳужайраларнинг кўплигига қарамай, улар тухумдонни тарк этмайди. Ушбу ҳолатнинг асосий сабабларидан бири шундаки, бемор нотўғри вақтда игна билан муолажа қилган. Сифатли тухум ҳужайра олиш учун бемор белгиланган вақтда игнадан фойдаланиб, белгиланган вақтда тухум ҳужайрани йиғиш марказида бўлиши шарт.
УШБУ МУОЛАЖАЛАР НАТИЖАСИДА ТУХУМДОН ЗАҲИРАСИ КАМАЙИБ КЕТАДИМИ?
Йўқ, ЭКУда тухумдонларни стимуляция қилиш заҳирани камайтирмайди.
ТУХУМ ҲУЖАЙРАЛАРЛАРНИ (ООЦИТЛАР) ЙИҒИШ БОСҚИЧИ
Ёрилишдан неча соат ўтгач, тухум йиғилади?
Тухум ҳужайрани йиғиш жараёни ёрилишдан 32-36 соат ўтгач амалга оширилади.
ТУХУМ ҲУЖАЙРАЛАРЛАРНИ (ООЦИТЛАРНИ) ЙИҒИШ ЖАРАЁНИ ҚАНДАЙ АМАЛГА ОШИРИЛАДИ?
Тухум ҳужайраларни йиғиш жараёни операция хонасида, вагинал ултратовуш билан биргаликда киритиладиган игна билан анестезия остида йиғилади ва йиғилган тухум шу вақтнинг ўзида лабораторияга етказилади. Йиғилган тухумлар лабораторияда эмбриолог томонидан тозаланади ва кейинчалик културал суюқликка солиб, инкубатор деб аталадиган махсус ҳароратли шкафга жойлаштирилади. Инкубатор ҳароратни 370С ва карбонат ангидрид миқдорини 5%-6% даражада сақлайди. Етилган тухум ҳужайралар 4-6 соатдан сўнг уруғланишга тайёрланади. Декомпозициядан кейин диаметри 18 мм дан 22 мм гача гача бўлган тухум ҳужайраларнинг тахминан 80 фоизи уруғлантириш учун мос келади ва тухум олиниши мумкин.
ТУХУМ ҲУЖАЙРАНИ ЙИҒИШ УЧУН ҚАНЧА ВАҚТ КЕТАДИ?
Иккала тухумдондан тухум йиғиш жараёни тахминан 15-30 дақиқа давом этади.
ДАВОЛАШ ПАЙТИДА ВА УНДАН КЕЙИН ОҒРИҚ ҚОЛДИРУВЧИ ВОСИТАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ МУМКИНМИ?
500 мг парацетемол сақлаган дорини кунига 3-4 маҳал қабул қилиш мумкин. Марказимизнинг шифокори ва ҳамшираси ушбу мавзу бўйича сизга қандай дори-дармонлардан фойдаланиш кераклигини айтиб беради.
ТУХУМ ЙИҒИШ ЖАРАЁНИДАН КЕЙИН ОДАМ ЎЗИНИ ҚАНДАЙ ҲИС ҚИЛАДИ?
Бемор 3-4 соатдан кейин уйга қайтиши ва ҳатто ўша куни ишга қайтиши мумкин. Оғриқ қолдирувчи дорилар таъсири остида уйқучанлик ва баъзида чов соҳасида ноқулайлик ҳисси пайдо бўлиши мумкин.
ДАВОЛАШ УЧУН ИШЛАТИЛАДИГАН ТУХУМ ВА СПЕРМАТОЗОИДЛАР ЖУФТЛИККА ТЕГИШЛИМИ?
Ушбу транзакциялар учун талаб қилинадиган шартлардан бири, тўй (никоҳ) ҳақидаги расмий ҳужжатларни бизнинг марказимизга етказилиши ҳисобланади. Бирор сабабга кўра сперма ишлаб чиқармайдиган эркак ёки тухумни ривожлантира олмайдиган аёл даволашга қўйилмайди. Даволашда ишлатиладиган репродуктив ҳужайралар, шубҳасиз, расмий никоҳдаги жуфтликларнинг ўз ҳужайралари ҳисобланади. Марказимизда бу масалага алоҳида эътибор қаратилади ва халқаро лаборатория сифатини бошқаруви ва аккредитация механизмлари илғор назорат механизмларига қатъий риоя қилинади.
ЛАБОРАТОРИЯ ПРОЦЕДУРАЛАРИ ОТАЛИККА НОМЗОД СПЕРМА НАМУНАСИНИ ҚАЧОН БЕРИШИ КЕРАК?
Бўлажак онанинг тухум ҳужайралари ёрилган куни, оталикка номзоддан сперма намунаси олинади.
ЭРКАКЛАР ЖИНСИЙ АЛОҚАДАН САҚЛАНГАН БЎЛИШЛАРИ КЕРАКМИ?
Тухум йиғишдан олдин 3 – 5 кунгача жинсий алоқадан сақланган бўлиш керак.
ООЦИТЛАР КУНИДА СПЕРМАНИ ҚАНДАЙ ОЛИШ МУМКИН?
Сперматозоидлар эркак бемор учун тайёрланган сперма олиш хонасида оталикка номзоддан (спермаси бор) мастурбация қилиш орқали махсус идишга олинади. Дастлаб сперматозоидлар суюлтирилади. Суюқ сперма сперматозоидлар сони, уларнинг ҳаракатчанлиги ва шакли бўйича текширилади. Кейинчалик улар лабораторияда турли хил муолажалардан ўтади ва ЭКУда юбориш учун энг юқори сифатли сперма танланади.
АГАР ОТАЛИККА НОМЗОД СПЕРМА НАМУНАСИНИ БЕРГАНИДА ЭЯКУЛЯНТНИНГ БИР ҚИСМИ ЙЎҚОЛСА, БАҲОЛАШ НУҚТАИ НАЗАРИДАН ХАВФ ПАЙДО БЎЛАДИМИ?
Ушбу сперма намунасининг биринчи қисми жуда муҳим, чунки у сперматозоидларни кўп тутади. Агар намунанинг биринчи қисми спермани ташиш вақтида оқса ёки йўқолса, лаборатория ходимларига бу ҳақда хабар бериш керак.
ТУХУМ ҲУЖАЙРАНИ ЙИҒИШ КУНИДА СПЕРМА ЕТКАЗИБ БЕРИШДА ҚИЙИНЧИЛИКЛАРГА ДУЧ КЕЛИНСА, ОТАЛИККА НОМЗОД УЧУН НИМА ҚИЛИШ МУМКИН?
Илтимос, ушбу масала бўйича шифокорга мурожаат қилинг. Сизга керакли таклиф ва ёрдам берилади. Агар эркак тухум ҳужайрани йиғиш кунида юзага келиши мумкин бўлган стресс туфайли сперма бера олмаса, зарур бўлса, маҳаллий анестезия ёрдамида спермани мояклардан олиш мумкин.
СПЕРМА ТАҲЛИЛИДА СПЕРМА БЎЛМАГАН БЕМОРЛАР НИМА ҚИЛИШИ КЕРАК?
Спермаси бўлмаган эркакларда жарроҳлик йўли билан моякдан спермани излаш ва олиш керак. Азоспермик деб аталадиган беморларнинг ушбу гуруҳида сперматозоидларнинг мавжудлиги ўртача 50% га тенг. Агар азоспермия обструкциядан келиб чиққан бўлса, спермани бутунлай олиб ташлаш мумкин.
СПЕРМАНИ ЖАРРОҲЛИК ЙЎЛИ БИЛАН ОЛИБ ТАШЛАШ ЖАРАЁНИДА АНЕСТЕЗИЯ ҚЎЛЛАНИЛАДИМИ?
Ушбу муолажалар маҳаллий ёки умумий анестезия билан амалга оширилиши мумкин.
ЖАРРОҲЛИК УСУЛИ БИЛАН СПЕРМАСИ ОЛИНГАН ОТАЛИККА НОМЗОДЛАР ЖАРРОҲЛИКДАН КЕЙИН ҚАНЧА ВАҚТ ДАМ ОЛИШЛАРИ КЕРАК?
Анестезия олгани сабабли, операциядан кейин бемор 2-3 соатлик кузатувдан сўнг уйга юборилиши керак. Муолажадан кейин 2 кундан сўнг беморда қайта боғлаш ва текшириш ўтказилади.
TESE/MICROTESE ЖАРАЁНИДАН СЎНГ НИМАГА ЭЪТИБОР БЕРИШ КЕРАК?
Ўртача 7 кун давомида ортиқча жисмоний фаоллик, узоқ сафарлар, узоқ муддат автомобил ҳайдаш тавсия этилмайди. 15 кун жинсий яқинлик қилиш керак эмас.
ЭР-ХОТИНДАН ТУХУМ ҲУЖАЙРА ВА СПЕРМА ОЛИНГАНДАН КЕЙИН МИКРОИНЪЕКЦИЯ ЖАРАЁНИ ҚАНДАЙ ЎТАДИ?
Ушбу усул билан уруғлантириш жараёнида оталикка номзоддан олинган битта сперматозоид ҳужайраси бўлажак онадан олинган етук тухумга юбориш орқали амалга оширилади.
БЎЛАЖАК ОНАДАН ООЦИТЛАРДАН СЎНГ ОЛИНГАН ҲАР БИР ТУХУМ ҲУЖАЙРА ЭКУ УСУЛИ БИЛАН УРУҒЛАНТИРИЛИШИ КЕРАКМИ?
Уруғлантиришнинг ўртача даражаси 70%-75%ни ташкил қилади. Баъзи жуфтликлар тухум ёки сперма сабаб уруғланмаслиги мумкин бўлган бир вақтда, баъзи жуфтликлар юқори уруғлантириш даражасига эга бўлади.
ЭМБРИОНЛАРНИ КЎЧИРИШ (ЭК) ЭМБРИОНЛАРНИ ҚАЙСИ КУН ЎТКАЗИШ КЕРАКЛИГИНИ ҲАЛ ҚИЛИШ КЕРАК?
Аёлнинг ёши, нима сабабдан ЭКУ амалга оширилмоқда, агар мавжуд бўлса олдинги текширувларнинг натижалари, эмбрионлар ривожланишининг хусусиятлари, преимплантациянинг генетик ташхиси, олинган тухум ҳужайралар сони, ривожланаётган эмбрионлар сони ва эмбрионнинг кунлик ривожланиш даражаси шундай мезонларга асосланган ҳолда ҳал этилади.
ТУХУМ ЙИҒИШДАН НЕЧА КУН ЎТГАЧ, ЭМБРИОНЛАР БЎЛҒУСИ ОНАГА ЖОЙЛАШТИРИЛАДИ?
Ўтказишлар 2, 3, 4, 5 ва 6 кун ичида, энг эртаси 2 кун ва энг кечи 6 кун ичида амалга оширилиши мумкин.
ЭМБРИОНЛАРНИ БЛАСТОЦИСТ ДАВРИГА ҚАДАР КУТИШ КЕРАКМИ, ҚАНДАЙ ҲАЛ ҚИЛИШ МУМКИН, ҚАНДАЙ АФЗАЛЛИКЛАРИ БОР?
Олинган тухум ҳужайралар сони, уларнинг сифати, уруғланган тухум ҳужайра (зигота) хусусиятлари, эмбрионнинг кунлик ривожланиш тезлиги ва бўлиниши бўйича эмбрионларни 3 кундан кечиктирмасдан ўстириш мумкин. Табиий ҳомиладорлик даврида эмбрионнинг бачадонга етиб борадиган даври бластоцист даври ҳисобланади. Бачадон ичи бу даврда эмбрионни янада қулайроқ қабул қилади ва эмбрионнинг ва бачадоннинг уйғунлиги бу даврда энг юқори даражага етади. Шундай қилиб, бластоциста даврига етган эмбрионларни 5 ёки 6 кунлигида ўтказиш бачадон ичида ушлаб қолиш ва кўп ҳомиладорлик хавфидан ҳимоя қилиш мақсадида амалга оширилиши мумкин, бу эса бачадонга кам миқдордаги эмбрионларни киритиш имконини беради.
КЎЧИРИБ ЎТКАЗИШДА ЭМБРИОНЛАР ҚАНЧА ҲУЖАЙРАГА ЭГА БЎЛИШИ КЕРАК?
Эмбрионлар 2-8 ҳужайра ҳолатида ёки бластоциста деб аталадиган структурада 5 ёки 6 кун ичида ўтказилиши мумкин.
ЭМБРИОНЛАР ҚАНДАЙ КЎЧИРИБ ЎТКАЗИЛАДИ?
Эмбрион кўчириб ўтказиладиган бўлғуси она сийдикдан сиқилган бўлиши керак. Қорин бўшлиғидан қилинган ултратовуш билан бирга, эмбрион бачадон бўйни орқали ингичка катетер билан қўйилади.
ЭМБРИОНЛАРНИ КЎЧИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ ҚАНДАЙ?
Эмбрионларни кўчиришнинг асосий принципи шундаки, эмбрионлар бачадон ичида аниқланган ҳудудга имкон қадар кичик жароҳатлар билан жойлаштирилади. Қулай шароитда амалга оширилган эмбрионларнинг ўтказилиши декупажни даволашда муваффақиятни оширадиган омил бўлиб, унинг аҳамияти беқиёсдир. Шунинг учун ўтказишни бажарадиган шифокорнинг эътибори, ғамхўрлиги ва сабр-тоқати катта аҳамиятга эга.
ЭМБРИОНЛАРНИ ЎТКАЗИШ АНЕСТЕЗИЯ ТАЛАБ ҚИЛАДИГАН ОҒРИҚЛИ ЖАРАЁНМИ?
Эмбрионни ўтказиш жараёни оғриқли жараён эмас ва анестезияни талаб қилмайди.
ЭМБРИОНЛАР КЎЧИРИБ ЎТКАЗИЛГАНДАН КЕЙИН БЕМОР ПРЕПАРАТ ҚАБУЛ ҚИЛИШИ МУМКИНМИ?
Жараёндан сўнг беморга бачадоннинг ички қисмини қоплаган тўқималарни (endometrium) қўллаб-қувватлаш учун игна, шамча ёки крем шаклидаги гормонал препаратлар юборилади. Ушбу даволаш ҳомиладорлик содир бўлганда ҳомиладорликнинг ўнинчи ҳафтасига қадар давом этади. Агар ҳомиладорлик ва ҳайз юзага келмаса, қон кетиш бошланганидан кейин даволаниш дарҳол тўхтатилади.
БЎЛҒУСИ ОНА ЭК ДАН КЕЙИН ҚАЧОН САЁҲАТГА ЧИҚИШИ МУМКИН?
Агар эр-хотиннинг уйи транзакция амалга оширилган марказ билан битта шаҳарда бўлмаса, трансфер кунини марказда ўтказиб, кейинги кун уйга кетиш мумкин.
ЭК ДАН КЕЙИН, ҲОМИЛАДОРЛИК ТЕСТИ АМАЛГА ОШИРИЛГУНГА ҚАДАР, ЁТОҚ РЕЖИМИ КЕРАКМИ?
Агар бемор ўзини яхши ҳис қилса, оғриқлар бўлмаса, у муолажадан бир кундан сўнг кундалик ҳаётга қайтиши мумкин.
ЭК ДАН КЕЙИН БЕМОР ҲАММОМ ҚАБУЛ ҚИЛИШИ ЁКИ ЗИНАПОЯДАН КЎТАРИЛИШИ МУМКИНМИ?
Кўчиришдан бир кун кейин илиқ душ олиш мумкин. Иссиқ ҳаммом қабул қилмаслик керак. Зинапоя бўйлаб, секин ва оҳиста юқорига кўтарилиш ва паст тушиш мумкин.
ЭК ДАН КЕЙИНГИ ҚАБЗИЯТ ЭМБРИОННИ САҚЛАБ ҚОЛИШГА САЛБИЙ ТАЪСИР КЎРСАТАДИМИ?
Кўчириш ўтказилгандан кейин қўлланиладиган прогестерон туфайли беморда қабзият бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда улар мунтазам равишда ҳожатга чиқишлари учун беморларга уларнинг ҳолатига мос келадиган дори-дармонларни тавсия қилиш мумкин. Қабзият уруғланишга салбий таъсир кўрсатмайди.
ЭК ДАН КЕЙИН ЖУФТЛИКЛАР ЖИНСИЙ АЛОҚАДА БЎЛИШЛАРИ МУМКИНМИ?
Ҳомиладорлик тестининг натижасини олмагунча жуфтликлар жинсий алоқа қилмаслиги керак. Агар бемор ҳомиладор бўлса, боланинг юрак уриши аниқланмагунча жинсий алоқа қилинмаслиги керак. Бироқ, қон кетиш ва ҳ.к. каби муаммолар бўлмаса шифокор маслаҳати билан ҳаракат қилиш лозим.
АГАР ЭК ДАН КЕЙИН СИЗДА ҲАЙЗ ОҒРИҚЛАРИ КАБИ ЧОВ ОҒРИҚЛАРИ БЎЛСА, НИМА ҚИЛИШ КЕРАК ?
Ушбу турдаги оғриқ бўлиши мумкин. Жуда қаттиқ оғриқ, 38 даражадан юқори иситма, кўнгил айниши, қусиш бўлса, дарҳол шифокорга мурожаат қилиш зарур.
ҚАНДАЙ ҲОЛЛАРДА ЭКУ ДАВОЛАШ БЕКОР ҚИЛИНИШИ МУМКИН?
Агар тухумдон реакцияси етарли бўлмаса, агар тухум ҳужайларнинг ортиқча реакцияси (ТГСС) кузатиладиган Е2 кўрсаткичи юқори бўлса, агар тухумдонларда фолликула ривожланганлигига қарамасдан, тухум ҳужайрани тухум йиғиш кунида ичкаридан олиш имкони бўлмаса, агар азоспермик одамда операция вақтида сперматозоид топилмаса, агар олинган тухум уруғланмаган бўлса, агар уруғланган тухумларнинг ҳеч бири бўлинмаса, агар эмбрионларда генетик муаммо бўлса ва предимплантацион генетик диагностикада (PGD/ПГД) меъёрдаги эмбрион аниқланмаса даволаниш бекор қилинади.
СИФАТЛИ БЎЛИШИГА ҚАРАМАЙ, КЎЧИРИБ ЎТКАЗИЛГАН ЭМБРИОНЛАРНИНГ УШЛАНМАЙ ҚОЛИНИШИГА САБАБЛАРИ НИМА?
1-2 та эмбрионларнинг яхши кўчирилиш сифатига қарамасдан, омадсизликлар такрорланганда жуфтликлар кейинги тадқиқотлар орқали текширилиши керак. Эркак ва аёлда генетик текширув ўтказиш, эндокрин касалликларни (диабет, қалқонсимон без функциясининг бузилиши ва бошқ.), қон ивишини кучайтирувчи омиллар мавжудлигини текшириш, гистероскопия ёки лапароскопия ёрдамида бачадон ички қисмини баҳолаш каби текширувлар ўтказилади. Бироқ, гуруҳдаги беморларнинг 20-25% ида ҳеч қандай сабаб топилмаган.
ЭМБРИОНЛАРНИ МУЗЛАТИШ МУМКИНМИ?
Кўчириш учун зарур бўлган миқдордан кўп, яхши сифатли эмбрион олинганда ишлатилади. Музлатиш жараёни, кўчириб ўтказилган эмбрионлар билан ўхшаш сифатли камида 3-4 та эмбрион бўлганда, амалга оширилади. Бундан ташқари, даволаш тухумдонларга ҳаддан ташқари кўп таъсир кўрсатган ҳолларда, тухумдонлар гиперстимуляция синдромининг юзага келиш хавфи ортади, шунингдек даволаниш вақтида эндометрий (бачадоннинг ички қопламаси) билан боғлиқ жиддий муаммолар топилади, бу уруғланиш имкониятини камайтириши мумкин, бунда барча эмбрионлар музлатилиши мумкин (тўлиқ музлатиш). Музлатилган бу эмбрионлар тегишли даволанишдан кейин бачадон ичига тайёр ҳолда узатилади.
МУЗЛАТИЛГАН ЭМБРИОНДАН ҲОМИЛАДОРЛИК НАТИЖАЛАРИ ҚАНДАЙ?
Музлатилган эмбрионнинг ўтказилиши беморга иқтисодий ва психологик фойда келтиради. Лаборатория муҳити яхши бўлса, музлатилган эмбрионларни кўчиришнинг муваффақияти жуда юқори. Аммо музлатилган эмбрионларни кўчиришда ҳомиладорлик шанси янги эмбрионларга қараганда камроқ бўлиши мумкин.
ЭМБРИОНЛАРНИ МУЗЛАТИШ ҚАНЧА ДАВОМ ЭТАДИ?
Қонунлар бу даврни беш йилгача чегаралайди.
ЭКУ УСУЛИДА ТУҒИЛГАН ЧАҚАЛОҚЛАР БИЛАН МУЗЛАТИЛГАН ЭМБРИОН ЎРТАСИДА ФАРҚ БОРМИ?
Ҳеч қандай фарқ йўқ.
БЕТА-ОХГ (одамнинг хорионли гонадотропини) ҚАЧОН АМАЛГА ОШИРИЛАДИ (ҚОНДА ҲОМИЛАДОРЛИК ТЕСТИ)?
Эмбрион кўчириб ўтказилгандан сўнг 12 кундан кейин, беморда ҳомиладорликни аниқлаш учун қон таҳлили ўтказилади. Ижобий тест бўлганларда қон таҳлили икки кундан кейин такрорланади, қон тестларида бўлажак она ҳомиладор деб ҳисобланганда, ултратовуш текширувида гестацион халта топилгандан сўнг 2 ҳафта ўтгач, яна боланинг юрак уришини эшитиш учун чақиртирилади.
ЭКУ НИ ҚЎЛЛАШДА СИЗ ДУЧ КЕЛИШИНГИЗ МУМКИН БЎЛГАН МУАММОЛАР ҚАЙСИЛАР?
Даволашни бекор қилиш: даволаниш беморларда кутилган самарани бермаса, етарлича тухум ҳужайра ҳосил бўлмаса. Одатда бу нисбат 7 дан 1 га тенгдир.
Тухум ҳужайрани топа олмаслик: камдан-кам ҳолларда тухумдонлар билан боғлиқ муаммолар тухум йиғиш жараёнидан олдин овуляция натижасида юзага келади, кўпинча фолликулада (бўш фолликула синдроми) тухум ҳужайра етишмаслиги натижасида юзага келади, аммо ултратовуш текшируви ва Е2 кузатуви меъёрда бўлади. EFS (ЭКУ) барча циклларнинг 2% -7% да учрайди ва такрорланишш эҳтимоли 20% гача, айниқса, аёлнинг ёши катта бўлса.
Кўчириб ўтказишнинг қийинлиги: аёлнинг анатомик муаммолари туфайли эмбрионларни узатиш жуда қийин бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда ҳомиладорлик эҳтимоли камаяди.
Спермани топа олмаслик: TESE олаётган беморларнинг 40% ида сперма бўлмайди ва даволаниш бекор қилиниши керак.
Уруғлантиришнинг йўқлиги: тухум ҳужайрани йиғиш жараёнини ўтказган аёлларнинг 5% ида учрайди. Бу, асосан, сперманинг кам миқдордалиги ёки тухум ҳужайра муаммолари билан боғлиқ бўлса-да, ҳар доим ҳам сабабини аниқлаб бўлмайди.
Ҳомиладорлик тестидан олдин қон кетиш: тест кунигача қон кетадиганларда, ҳомиладорлик эҳтимоли камаяди, аммо бу ҳомиладорлик йўқ дегани эмас.
Бачадондан ташқаридаги ҳомиладорлик эҳтимоли: ЭКУдан кейин бачадондан ташқаридаги ҳомиладорлик эҳтимоли 1% дан 3% гача. Бу жарроҳлик аралашувини ўтказган ёки бачадон найи зарарланган аёлларда содир бўлиш эҳтимоли бор. Кўпинча жигарранг, вагинал қон кетиш ва чов соҳасида оғриқлар бўлади, буни ҳомиладорликни аниқлаш учун ўтказилган серияли қон таҳлилига (бета-ХГЧ) қўшимча равишда қинни ултратовушли текшируви орқали аниқлаш мумкин.
Эмбрион мембранасининг юпқалашиш жараёни нима?
Агар эмбрионнинг мембранаси қалин бўлса, уни юпқалаштириш зарур. Бунинг учун, одатда, эмбрионларнинг мембранаси эмбрионларни кўчириш куни эрталаб эмбрионолог томонидан лазер билан юпқалаштирилади. Бу жараён эмбрионларни бачадонга осонгина киритиш имконини беради. Ушбу амалиёт мембрана қалин бўлган, 38 ёшдан катта бўлган беморлар, илгари музлатилган эмбрионлар ва такрор муваффақиятсизликка учраган беморлар учун афзалдир.
Сунъий бачадон (Cо-Culture / ко-етиштириш) нима?
Cо-етиштириш бўлғуси онанинг бачадонидан олинган ҳужайраларни ўстиришга ва лабораторияда ҳосил бўлган уруғланган тухумни бачадоннинг ушбу ҳужайраларига жойлаштиришга имкон беради. Амалда, сунъий бачадон деб аталадиган, эмбрионларнинг ривожланиши онадан олинган бачадон ҳужайралари билан биргаликда яхши натижаларга эришиши бўйича етарли илмий тадқиқотлар мавжуд эмас. Бундан ташқари, эмбрионларни ривожлантиришнинг илғор технологиялари бу усулни оз сонли марказларда амалга оширишга имкон беради, бу эса уни ишлатмасликка олиб келди.